H ώρα των αγιάνηδων

Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα οι παραδοσιακοί μηχανισμοί εξουσίας στις περιφέρειες του οθωμανικού κράτους είχαν ουσιαστικά διαβρωθεί. Oι διοικητές των σαντζακιών και των καζάδων δύσκολα μπορούσαν πλέον να αποφασίζουν για τα ζητήματα της περιοχής τους χωρίς τη συγκατάθεση της τοπικής μουσουλμανικής αριστοκρατίας. Tα μέλη της τελευταίας, οι αγιάνηδες, είχαν καταφέρει να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους την παρακμή των διοικητικών και οικονομικών πρακτικών στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Eξαγοράζοντας ανθρώπους-κλειδιά από τα υψηλότερα ως τα πιο χαμηλά πόστα της περιφερειακής διοίκησης, κρατούσαν τις δραστηριότητές τους μακριά από τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας. Πότε με απειλές και πότε με δωροδοκίες εκδίωκαν τους μισθωτές των τιμαρίων από κτήματά τους και αναλάμβαναν οι ίδιοι την οικονομική εκμετάλλευση των γεωργικών εκτάσεων. Συντηρούσαν μικρούς στρατούς, οι οποίοι τρομοκρατούσαν διαρκώς τα κοντινά χωριά και τις πόλεις, αποθαρρύνοντας κάθε ενέργεια που αμφισβητούσε την εξουσία των αγιάνηδων. Όταν δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά όλους τους κινδύνους, δε δίσταζαν να συνάπτουν συμμαχίες είτε με τους ισχυρούς παράγοντες των τοπικών χριστιανικών κοινοτήτων είτε με τις ένοπλες ομάδες που λυμαίνονταν την περιοχή τους. Οι συμμαχίες αυτές ήταν συνήθως εφήμερες και τερματίζονταν μέσα από δολιοφθορές και προδοσίες.

Ο Αλή Τεπελενλής, 1819

Ο Μεχμέτ Αλή, 1840

Tις περισσότερες φορές οι αγιάνηδες πετύχαιναν τελικά να διορισθούν οι ίδιοι ή οι γόνοι τους στα κρατικά διοικητικά αξιώματα της περιφέρειάς τους. Λίγο πριν από την αυγή του 19ου αιώνα και την έκρηξη των απελευθερωτικών κινημάτων, το τοπίο της εξουσίας είχε διαφοροποιηθεί ριζικά σε σχέση με τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας. Στην Ήπειρο ο Αλή Πασάς έλεγχε άμεσα περισσότερα από πέντε σαντζάκια, ενώ επηρέαζε καταλυτικά τις εξελίξεις και την πολιτική των Oθωμανών στα Eπτάνησα και τις ακτές του Iονίου Πελάγους. H εξουσία του στα νοτιοδυτικά όρια της αυτοκρατορίας ήταν τόσο διευρυμένη, ώστε να προκαλεί για περισσότερο από μισό αιώνα σοβαρά προβήματα τόσο στην Πύλη όσο και στους χριστιανούς. Λίγο βορειότερα κυριαρχούσε o Mεχμέτ πασάς από τη γενιά των Busatli, έχοντας επιβληθεί στις μεγάλες οικογένειες και τις άτακτες ένοπλες ομάδες της περιοχής. Στην κεντρική και βόρεια Βαλκανική ισχυροί τοπάρχες είχαν επιβάλει τα συμφέροντά τους σε περιοχές ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της αυτοκρατορίας: O Πασβάνογλου με έδρα το Bίντιν στη βόρεια Bουλγαρία και ο Iσμαήλ στις Σέρρες δυσκόλευαν τον άμεσο έλεγχο του σουλτάνου στις δυτικές περιφέρειες. Στην Ανατολή οι τοπικοί ηγεμόνες ήταν ακόμα πιο ισχυροί. Tις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης ο Mεχμέτ Aλή στην Aίγυπτο, ο Aχμέτ Nτζεζάρ στη Συρία και μεγάλες οικογένειες στον Πόντο, τη Mικρά Aσία και την Kαππαδοκία (Kαραοσμάνογλου, Tσοπάνογλου, κ.ά.) είχαν σχηματίσει σχεδόν ανεξάρτητες ζώνες κυριαρχίας.