Η πνευματική κίνηση στον Μυστρά
(15ου αιώνα)

Πλήθων - βιογραφικά στοιχεία

Τ α βασικά χαρακτηριστικά της πνευματικής κίνησης του Μυστρά, το 15ο αιώνα, παραμένουν ο αυλικός της χαρακτήρας, το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τα κείμενα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού κι η συστηματική μελέτη κι ανάδειξη της πλατωνικής φιλοσοφίας, ως οδηγού για την οργάνωση της πολιτείας και της κοινωνίας στο δεσποτάτο του Μοριά.
Η σημαντικότερη μορφή λογίου στην πόλη ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων. Ο Πλήθων γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στα 1360 και πέθανε στον Μυστρά το 1452. Ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν για τα νεανικά χρόνια και για τις σπουδές του. Στα τέλη του 14ου αιώνα πάντως, ζούσε στην Αδριανούπολη, πρωτεύουσα τότε του οθωμανικού κράτους και ήταν μαθητής ενός μυστηριώδους Εβραίου, του Ελισσαίου. Ο Ελισσαίος είχε επηρεαστεί από τη φιλοσοφία του Ζωροάστρη και φαίνεται ότι οι θεολογικές του απόψεις έκλιναν προς τον πολυθεϊσμό και την ειδωλολατρία. Οι οθωμανικές αρχές καταδίκασαν τον Ελισσαίο σε θάνατο στην πυρά για τις παγανιστικές του αντιλήψεις και μετά την εκτέλεση του, ο μαθητής του Πλήθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αδριανούπολη και να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Πλήθων στην πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους βρέθηκε αντιμέτωπος με την εκκλησιαστική εξουσία, που αντιμετώπιζε με καχυποψία τις φιλοσοφικές του θέσεις. Έτσι σύντομα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη και να καταφύγει στον Μυστρά. Η τοπική Μητρόπολη δεν είχε την οικονομική ισχύ και το κύρος του Πατριαρχείου, ενώ η υψηλή προστασία της πολιτικής εξουσίας, δηλαδή των δεσποτών, διασφάλιζε την κοινωνική θέση και τις ιδιαίτερες απόψεις των λογίων της αυλής.
Στον Μυστρά πέρασε ο Πλήθων το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Εδώ έγραψε φιλοσοφικές πραγματείες, υπομνήματα για την πολιτική κατάσταση στο δεσποτάτο του Μυστρά, έργα αστρολογίας και γεωγραφίας. Τα κείμενά του για πολλά και διαφορετικά θέματα και η νέα ανάγνωση της πλατωνικής φιλοσοφίας που πρότεινε, τον καθιέρωσαν, στη συνείδηση των σύγχρονων του λογίων, ως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της Αναγέννησης στο Βυζάντιο και στην Ιταλία.
Η πλατωνική κίνηση στον Μυστρά (15ος αιώνας)

Η νέα ανάγνωση των πλατωνικών κειμένων από τον Πλήθωνα και τους μαθητές του, τους οδήγησε στην άρνηση του Χριστιανισμού και στην προσχώρηση σε μια πολυθεϊστική θρησκεία, δικής τους επινόησης. Το νέο θρησκευτικό σύστημα διέπεται από αυστηρή ιεραρχία, πλατωνικής προέλευσης, όπου καθεμία θεότητα αντιπροσωπεύει μια φυσική δύναμη κι έχει μια συγκεκριμένη θέση στον κόσμο. Το σχήμα χαρακτηρίζεται από μια ιδιότυπη αιτιοκρατία. Οι σχέσεις ανάμεσα στις θεότητες και τον υλικό κόσμο είναι ανάλογες προς τη σχέση προτύπου και ειδώλου στα πλατωνικά κείμενα.
Η ειδωλολατρική κίνηση του Μυστρά -όπου συμμετείχαν κι ο Μιχαήλ Αποστόλιος, ο μυστηριώδης Ιουβενάλιος, ο Δημήτριος Ραούλ Καβάκης, αλλά κι άλλοι σημαντικοί διανοούμενοι, οι οποίοι αργότερα απομακρύνθηκαν από τον παγανισμό, όπως ο Βησσαρίων και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης- είχε τη μορφή κλειστής κάστας, με αριστοκρατικό χαρακτήρα και δε δημοσιοποιούσε τις απόψεις της. Το βασικό κείμενο αναφοράς της ομάδας ήταν οι Νόμοι του Πλήθωνα, έργο γραμμένο κατ’ απομίμηση του ομώνυμου πλατωνικού συγγράμματος. Ο παγανιστικός αυτός κύκλος φαίνεται ότι διαλύεται μετά το θάνατο του Πλήθωνα, στα 1452. Οι πληθωνικοί Νόμοι πέφτουν τότε στα χέρια του πατριάρχη Κωνσταντινούπολης, Γεώργιου Γεννάδιου Σχολάριου και καταλήγουν στην πυρά. Ελάχιστα αποσπάσματα του κειμένου αυτού έφθασαν ως εμάς. Κάποια, που είχαν αντιγραφεί από μαθητές του Πλήθωνα κι άλλα, που άφησε ο ίδιος ο Σχολάριος, ως στοιχεία αποδεικτικά για τις παγανιστικές πεποιθήσεις του συγγραφέα τους.
Στάσεις απέναντι στην αρχαία Ελλάδα

Η ομάδα των ειδωλολατρών λογίων του Μυστρά διαμόρφωσε ένα καινούργιο ιδεολογικό σχήμα, μέσα από το οποίο προσέγγιζε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και πιστοποιούσε τη συνέχεια ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και το βυζαντινό κόσμο.
Ο Πλήθων και οι μαθητές του χρησιμοποιούν συστηματικά τον όρο "Έλληνες", για να ορίσουν τους Βυζαντινούς απέναντι στους άλλους λαούς της εποχής. Η χρήση του όρου δεν είναι καινούργιο φαινόμενο για το βυζαντινό κόσμο. Ήδη από τον 9ο αιώνα χρησιμοποιείται αντί για την παραδοσιακή ονομασία "Ρωμαίοι", για να ορίσει τους Βυζαντινούς απέναντι στο Δυτικό Χριστιανισμό. Στο λόγο όμως της ομάδας του Μυστρά αποκτά ένα διαφορετικό περιεχόμενο. Δηλώνει κυρίως την ειδωλολατρική θρησκεία, που αποτελεί τον κοινό άξονα αναφοράς του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και της ομάδας των πλατωνιστών του 15ου αιώνα. Εδώ ο "άλλος" απέναντι στον οποίο τοποθετούνται οι "Έλληνες" είναι ο Χριστιανισμός, στην Ανατολική, Ορθόδοξη εκδοχή του, όπως κυρίως εκφράζεται από το λόγο του πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης.
Η ιδιότυπη αυτή σχέση του Πλήθωνα και των "Ελλήνων" με την αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της δε σήμαινε και την αποκήρυξη του ρωμαϊκού παρελθόντος. Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν τους Ρωμαίους προγόνους τους κι ο Αύγουστος ήταν γι’ αυτούς ο πρώτος ηγεμόνας και της δικής τους αυτοκρατορίας. Ο Πλήθων δεν απομακρύνεται πολύ απ’ αυτό το σχήμα. Θεωρεί τη Ρώμη τμήμα του βυζαντινού παρελθόντος, ενσωματώνει όμως και την αρχαία ελληνική ιστορία στο νέο σχήμα του. Η εγκόλπωση γίνεται μέσα από την αναβίωση ενός μύθου του 1ου αιώνα μ.Χ., που χρησιμοποιείται από ελληνόφωνους διανοούμενους της εποχής, όπως ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, για να δηλώσει την ταύτιση τους με τις αξίες και τα ιδεώδη της Ρώμης. Ο μύθος, η πρώτη εκδοχή του οποίου απαντάται στον Βιργίλιο, έλεγε ότι ο Αινείας συνάντησε στις όχθες του Τίβερη Έλληνες από την Αρκαδία και μαζί μ’ αυτούς ίδρυσε την πόλη της Ρώμης. Για τον Πλήθωνα αυτό ήταν αρκετό για να αποδείξει την ελληνική καταγωγή της Ρώμης και τη φυλετική ταυτότητα αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. Ο σύγχρονός του βυζαντινός πολιτισμός γίνεται έτσι ο απόγονος αλλά και ο κληρονόμος ενός κοινού ελληνορωμαϊκού παρελθόντος.
Το ιστοριογραφικό έργο του Πλήθωνα


Η νέα ανάγνωση του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού παρελθόντος από τον Πλήθωνα συνδέθηκε στα κείμενα του και με μια ιδιαίτερη ιδεολογική λειτουργία της ιστορίας. Τα πεπραγμένα των μεγάλων μορφών της αρχαιότητας χρησιμοποιούνται συστηματικά, ως οδηγός δράσης για το παρόν. Μ’ αυτό τον τρόπο, η πολιτική ζωή της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης αναδεικνύονται σε παραδείγματα προς μίμηση.
Η περίοδος της αρχαίας δημοκρατίας είναι βέβαια στο περιθώριο και το ενδιαφέρον του Πλήθωνα ελκύει κυρίως η μακεδονική μοναρχία. Εδώ κινείται μέσα στα πλαίσια της βυζαντινής ιστοριογραφικής παράδοσης, η οποία αγνοούσε τα δημοκρατικά καθεστώτα της αρχαιότητας κι ενδιαφερόταν κυρίως για τη μοναρχία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ως προάγγελο της οικουμενικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο "φιλόσοφος του Μυστρά" γράφει αρχαία ελληνική ιστορία από τη μάχη της Μαντίνειας (361 π.Χ.), ως το θάνατο του Φιλίππου (336 π.Χ.), επιλέγοντας με προσοχή χωρία από αρχαίες πηγές. Στο κείμενό του αναδεικνύει το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β', ως τη μεγάλη προσωπικότητα που ενοποίησε πολιτικά το χώρο της αρχαίας Ελλάδας κάτω από το μακεδονικό σκήπτρο. Εδώ οι αναλογίες με τα πολιτικά προβλήματα του 15ου αιώνα είναι παραπάνω από εμφανείς. Ο Πλήθων αναζητά τον ηγέτη εκείνο, που θα ενώσει υπό την εξουσία του τα κρατίδια του ελλαδικού χώρου και θα αντιμετωπίσει με επιτυχία την τουρκική απειλή.
Τριαδικά σχήματα κοινωνικής οργάνωσης

Ο Πλήθων κι ο κύκλος των λογίων που βρίσκονται γύρω του, διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο σχήμα κλειστής κοινωνικής οργάνωσης για το δεσποτάτο του Μοριά. Το σχήμα που οραματίζονται για την πελοποννησιακή κοινωνία, περιλαμβάνει τρεις τάξεις: τους στρατιώτες, τους ιερείς και τους αγρότες. Στην κορυφή αυτής της νοητικής κατασκευής τοποθετείται ο ηγεμόνας, ο δεσπότης του Μυστρά.
Η προέλευση του ιδεολογήματος είναι νεοπλατωνική αλλά και δυτικοευρωπαϊκή. Η πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία στα δυτικά μεσαιωνικά κράτη αντιλαμβανόταν την κοινωνική πραγματικότητα, μέσα από το ίδιο ακριβώς σχήμα ιεράρχησης των τριών τάξεων. Οι λειτουργίες του πολέμου και της προσευχής αξιολογούνται εκεί ως ανώτερες από την καλλιέργεια της γης.
Στα κοινωνικά πλαίσια του δεσποτάτου του Μοριά, το ίδιο ιδεολογικό σύστημα χρησιμοποιείται από τον Πλήθωνα για να αμβλύνει τις αντιθέσεις ανάμεσα στον ηγεμόνα και τη φιλόδοξη, ισχυρή γαιοκτητική αριστοκρατία. Το τριαδικό σχήμα διαχωρίζει την αριστοκρατία από τη βάση της κοινωνικής πυραμίδας και νομιμοποιεί τη θέση της στο κράτος, ως εγγυητή της ασφάλειας, απέναντι στην τουρκική απειλή. Ο ηγεμόνας είναι η κορυφή της πυραμίδας, το πρόσωπο που διασφαλίζει την κοινωνική τάξη και σταθερότητα. Το μοντέλο αναμφισβήτητα αρχαΐζει, μένει προσκολλημένο σε παραδοσιακά φεουδαλικά σχήματα και δεν παρακολουθεί τις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές του 15ου αιώνα, οπότε ξεκινά η περίοδος του εμπορικού καπιταλισμού και ομάδες, όπως οι έμποροι και οι τραπεζίτες αρχίζουν ν’ αποκτούν σημαντική κοινωνική ισχύ.
Βλ. επίσης:Tέχνη 14ου αιώνα.
Βλ. επίσης:H ιστορία της πόλης το 15ο αιώνα.
Βλ. επίσης:Η τέχνη του Μυστρά το 15ο αιώνα.