Η ίδρυση συλλόγων πολιτιστικού-επιμορφωτικού-εκπαιδευτικού χαρακτήρα από τους χριστιανούς της Aυτοκρατορίας κατά την εποχή του Τανζιμάτ εγγράφεται σε μια καινοφανή για τα οθωμανικά πράγματα αντίληψη της συλλογικής δράσης. O Eλληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως που ιδρύθηκε το 1861, σημαντικός τόσο για το εύρος των δραστηριοτήτων του όσο και για το ρόλο του ως προτύπου στην ίδρυση άλλων συλλόγων, δεν εξυπηρετούσε την άμεση προώθηση πολιτικών ή κοινωνικών αιτημάτων με τη στενή έννοια, αλλά ανέλαβε την έκφραση αυτού που οι ελληνόφωνες εγγράμματες ελίτ της πρωτεύουσας βίωναν ως "αίτημα των καιρών": τη σύνδεση της εθνικής συσπείρωσης με τη μόρφωση και την εκπαίδευση και τη στερέωση της πρώτης μέσω των άλλων δύο. Χρηματοδοτούμενος αδρά από τους κωνσταντινοπολίτες μεγαλοαστούς, ο σύλλογος ανέπτυξε πλούσιο επιμορφωτικό και εκπαιδευτικό έργο, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του '70, οπότε είχε αναλάβει κατά μεγάλο μέρος την οικονομική στήριξη του ελληνικού εκπαιδευτικού δικτύου στην Aυτοκρατορία.

Οι έλληνες αστοί της Κωνσταντινούπολης ίδρυσαν στα 1861 έναν πολιτιστικό και επιμορφωτικό σύλλογο, ο οποίος είχε ως σκοπό να αποκτήσει ολόκληρος ο οθωμανικός Ελληνισμός, μέσω της μόρφωσης, συναίσθηση της εθνικής του ταυτότητας.

Η έδραση του Συλλόγου στην Κωνσταντινούπολη, σε συνδυασμό με τη δραστηριότητά του που εκτεινόταν σε όλο σχεδόν το εύρος της Aυτοκρατορίας, αντικατόπτριζε τόσο τις διοικητικές ιεραρχίες του κράτους και του συστήματος του μιλέτ όσο και την ηγετική αξίωση του ελληνικού αστικού κόσμου της Κωνσταντνούπολης σε σχέση με τον οθωμανικό Ελληνισμό. Η αξίωση αυτή βασιζόταν στην οικονομική ευρωστία των τραπεζιτών και εμπόρων του Γαλατά, την αίσθηση της συνέχειας των φαναριωτικών οικογενειών, τη μεγάλη παρουσία λογίων και επιστημόνων ανάμεσα στην ελληνική κοινότητα της πρωτεύουσας και τη συμμετοχή πολλών Κωνσταντινουπολιτών όχι μόνο στη διοίκηση του μιλέτ αλλά και στην υψηλή οθωμανική γραφειοκρατία. Ωστόσο, η συλλογικότητα στην οποία αναφερόταν ο σύλλογος ήταν το έθνος. Χωρίς ριζοσπαστική γλώσσα και έχοντας γενικά καλές σχέσεις με την οθωμανική διοίκηση, δεδομένης και της συγκυρίας των καλών ελληνοτουρκικών σχέσεων κατά το α' μισό της δεκαετίας του '70 προ του κινδύνου της απόσχισης των Βουλγάρων, ο σύλλογος επιζήτησε μέσω της εκπαίδευσης την αναγωγή του "γένους" σε εγγράμματη κοινότητα, σε συνειδητή συλλογικότητα, σε τελευταία ανάλυση σε έθνος με τη μοντέρνα έννοια του όρου.