Τον Ιούνιο και Ιούλιο του 2011 συνεχίστηκε για τρίτη συνεχόμενη χρονιά το πρόγραμμα συνεργασίας μεταξύ του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού και του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Ακαδημίας Επιστημών της Βουλγαρίας. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει από κοινού ανασκαφή στη θέση Χαλκά Μπουνάρ της κεντρικής Βουλγαρίας (περιοχή Στάρα Ζαγόρα), συντήρηση, μελέτη και δημοσίευση των ευρημάτων. Τα πολύ ενδιαφέροντα πορίσματα της τελευταίας ανασκαφικής περιόδου παρουσιάστηκαν πριν λίγες εβδομάδες στο ετήσιο συνέδριο της βουλγαρικής αρχαιολογικής υπηρεσίας από τους συνδιευθυντές της ανασκαφής, δρ. Αθανάσιο Σίδερη και δρ. Μιλένα Τόνκοβα, προκαλώντας το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας.

Στη Χαλκά Μπουνάρ έχουν εντοπιστεί επάλληλοι πολιτισμικοί ορίζοντες και η αρχαιολογική στρωματογραφία φανερώνει πολλές διαφορετικές φάσεις. Μεταξύ αυτών τρεις είναι οι σημαντικότερες: η Ύστερη Νεολιθική φάση (5500-5300 π.Χ.), η Κλασική φάση (480-323 π.Χ.) και η Πρώιμη Ελληνιστική φάση (323-270 π.Χ.).

Στη Νεολιθική φάση ανήκουν δυο μεγάλες πασσαλόπηκτες οικίες του πολιτισμού «Καράνοβο ΙΙΙ». Κατά την ανασκαφή αποκαλύφθηκε μεγάλος αριθμός λίθινων εργαλείων, εξαιρετικής ποιότητας και σπάνιων σχημάτων κεραμική, κοσμήματα, μαρμάρινα ειδώλια και άλλα αντικείμενα τελετουργικής χρήσης. Η Χαλκά Μπουνάρ αποτελεί το δυτικότερο μέχρι στιγμής γνωστό σημείο εξάπλωσης του πολιτισμού «Καράνοβο ΙΙΙ», ο οποίος χαρακτηρίζεται για τη σύντομη διάρκειά του, τη σπανιότητα των εγκαταστάσεων και την υψηλή τεχνολογική και αισθητική ποιότητα των τεχνέργων του. Τα ευρήματα είναι σύγχρονα με άλλα, ανάλογων πολιτισμών που εντοπίζονται στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, αλλά και στην Αιγαιακή Θράκη, και μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια καθαρότερη και πληρέστερη εικόνα για τους πρώτους καλλιεργητές στα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Στη διάρκεια της τελευταίας ανασκαφικής σαιζόν εντοπίστηκαν οι θέσεις των πασσάλων που στήριζαν τους τοίχους του ενός από τα δυο νεολιθικά σπίτια, επιτρέποντας να σχεδιαστεί η κάτοψή του, και να γίνει αντιληπτό το μέγεθος και η διαρρύθμισή του.

Οινοχόη γκρίζας κεραμικής και πυραμιδόσχημη αγνίθα κατά της στιγμή της αποκάλυψής τους στην οικία του τομέα VII, Πρώιμη Ελληνιστική περίοδος.

Σιδερένιο σπιρούνι από τον τομέα V, Πρώιμη Ελληνιστική περίοδος.

Πήλινη εσχάρα με σταμπωτή διακόσμηση στο κέντρο της οικίας του τομέα VII, Πρώιμη Ελληνιστική περίοδος.

Τα ευρήματα των Κλασικών χρόνων είναι κυρίως αποθέτες (λάκκοι προσφορών) κεραμικής και άλλων αντικειμένων. Ανάμεσά τους εντοπίστηκαν αρκετά όστρακα Αττικής ερυθρόμορφης κεραμικής του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ., τμήματα ελληνικών εμπορικών αμφορέων διαφόρων πόλεων, και αργυρά νομίσματα της πόλης Πάριον που βρίσκεται στην Προποντίδα. Εκτός από το προφανές εύρος των εμπορικών συναλλαγών της κεντρικής Θράκης με τον ελληνικό κόσμο, τα ευρήματα αυτά, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιου υπαίθριου ιερού (ή «ιερού λάκκων» όπως συνήθως το αποκαλούν οι αρχαιολόγοι).

Τα σημαντικότερα όμως φετινά ευρήματα ανήκουν στην Πρώιμη Ελληνιστική περίοδο. Έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον τέσσερα κτίσματα, πιθανόν κατοικίες, καθώς και λάκκοι προσφορών. Απέδωσαν εξαιρετικής ποιότητας μελαμβαφή κεραμική της Αθήνας και περιοχών της βόρειας Ελλάδας, αρκετά νομίσματα του Φιλίππου Β' και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά κυρίως των διαδόχων και του βασιλιά της Θράκης, Σεύθη Γ', σιδερένια όπλα και γεωργικά εργαλεία, χάλκινα και ασημένια κοσμήματα, πήλινα τέχνεργα που συνδέονται με την υφαντική όπως σφοντύλια και βαρίδια αργαλειών, καθώς και μεγάλη ποικιλία εμπορικών αμφορέων (για μεταφορά κρασιού), κυρίως από τη Θάσο, αλλά και αρκετών πόλεων της Μικράς Ασίας (από τις Ερυθρές ως την Κνίδο). Σε αρκετά όστρακα κεραμικής εμφανίζονται χαραγμένα με ελληνικό αλφάβητο ντόπια ονόματα.

Τα μέλη της ελληνικής αποστολής Γιάννης Γεωργανάς, Χριστόφορος Φουστέρης, Αθανάσιος Σίδερης και Γιώργος Σοφιανόπουλος.

Η Εκατερίνα Πέτκοβα στο λάκκο με τα πήλινα απορρίμματα

Ο Γιάννης Γεωργανάς παλεύοντας με τον κατακλυσμό

Στο καθένα από τα κτίσματα αυτά εντοπίστηκε ένας κεντρικός πήλινος βωμός (εσχάρα). Κατά την τελευταία ανασκαφική περίοδο ήρθε στο φως ο καλύτερα διατηρημένος και πλουσιότερα διακοσμημένος βωμός της Χαλκά Μπουνάρ, ο οποίος είναι ταυτόχρονα ένας από τους σημαντικότερους σε ολόκληρη τη Βουλγαρία. Φέρει διακόσμηση από γραμμικά σχέδια, που πιέστηκαν με σχοινί πάνω στο μαλακό πηλό πριν το ψήσιμό του, και σταμπωτά μοτίβα που περιλαμβάνουν σβάστικες, ρόδακες και κλαδιά κισσού. Ο συνδυασμός των σχεδίων, η ποικιλία τους, αλλά και η ποιότητα εκτέλεσης, καθιστούν το βωμό αυτό μοναδικό, γι’ αυτό άλλωστε, με φροντίδα και έξοδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, αποκολλήθηκε από το δάπεδο, συντηρήθηκε άμεσα και παρουσιάστηκε στο κοινό στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σόφιας τον περασμένο μήνα.

Το άλλο σημαντικό εύρημα της τελευταίας ανασκαφικής περιόδου ήταν … ένας σκελετός! Όχι όμως τυχαίος. Η θέση του σώματος που βρέθηκε μέσα σε λάκκο (όχι τάφο) με το πρόσωπο προς το έδαφος, τα χέρια ανοιχτά και τα πόδια σε ψηλότερο επίπεδο από τον κορμό, φανερώνουν ότι δεν πρόκειται για κανονική ταφή. Η τελετουργική κάλυψή του με σπασμένα αγγεία, κομμάτια άλλων βωμών και μια μεγάλη πελεκημένη πέτρα από την άλλη, δείχνουν μια προσεγμένη τελετουργία που δεν ταιριάζει με απλό φόνο. Η ανθρωπολογική εξέταση έδειξε ότι επρόκειτο για έναν άνδρα γύρω στα 35, σε καλή υγεία και ασυνήθιστα ψηλό για την εποχή (περί το 1,80 μ.). Σύμφωνα με τους ανασκαφείς, η παρουσία του τόσο κοντά στα υπόλοιπα κτίσματα με βωμούς, τα τελετουργικά στοιχεία, και ο συνδυασμός των αναφορών που έχουμε από τους αρχαίους συγγραφείς, επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι πρόκειται για μια ανθρωποθυσία. Παρότι η ιδέα της ανθρωποθυσίας στον αρχαίο κόσμο προκαλεί έντονες διαμάχες μεταξύ των ειδικών, φαίνεται πως ακόμα και μετά την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το τελετουργικό αυτό δεν είχε εντελώς εγκαταλειφθεί, τουλάχιστον σε ορισμένες περιοχές των Βαλκανίων. Κατά το δρ. Σίδερη τα στοιχεία της διακόσμησης του πήλινου βωμού (απολλώνια και διονυσιακά σύμβολα μαζί) και η ανθρωποθυσία πιθανόν υποδεικνύουν ορφική λατρεία, ή ακόμα και τελετουργική αναπαράσταση του φόνου του Ορφέα, που σύμφωνα με τη μυθολογία διαμελίστηκε από Θρακιώτισσες γυναίκες ή μαινάδες και πετάχτηκε στον Έβρο. Άλλωστε το ποτάμι κυλάει ακόμα και σήμερα μόλις λίγα χιλιόμετρα νότια από τη Χαλκά Μπουνάρ και κατά την αρχαιότητα ήταν πλωτό ως εκείνο το σημείο, καθιστώντας το την ευκολότερη και πιθανότερη οδό επικοινωνίας των Ελλήνων εμπόρων με τους λαούς  της κεντρικής Θράκης.

Το Ελληνο-βουλγαρικό ερευνητικό πρόγραμμα θα συνεχιστεί και φέτος το καλοκαίρι με στόχο να αποκαλύψει ακόμα περισσότερα στοιχεία γι’ αυτή την ιδιαίτερη περίπτωση εμπορικών και πολιτισμικών επαφών των αρχαίων Ελλήνων με τους γείτονές τους.