Οι νέοι άνθρωποι που προέρχονται από ξεριζωμένες προσφυγικές οικογένειες δεν μπορούν εύκολα να μάθουν για τους προγόνους τους αυτά που άλλοι μαθαίνουν με φυσικό τρόπο, μεγαλώνοντας μέσα στο σταθερό κύκλο μιας ευρύτερης οικογένειας. Οικογένειες αναπηρωμένες, διαλυμένες, διασκορπισμένες -κλαδιά δέντρων που πάνω τους έπεσε φωτιά και τσεκούρι- δεν μπορούν εύκολα να ανασυσταθούν αν δεν καταγραφούν οι μνήμες των παλαιότερων μελών της, όσα βρίσκονται ακόμα στη ζωή. Έτσι μόνο θα γίνει δυνατό να διατηρηθεί η μνήμη τους και μαζί η μνήμη των χωριών και των πόλεων που πολλές οικογένειες μαζί σχημάτιζαν -δηλαδή, να διατηρηθεί η ιστορική μνήμη.

Στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ), όπου πολλά και αξιέπαινα γίνονται με στόχο τη διατήρηση και διάδοση της ιστορικής μνήμης, ιδίως για τον ελληνισμό των χαμένων πατρίδων, βρίσκεται εν εξελίξει ένα ειδικό πρόγραμμα που εφαρμόζεται για πρώτη φορά σην Ελλάδα και αφορά αποκλειστικά και μόνον την καταγραφή των γενεαλογικών δέντρων των προσφύγων της Μικράς Ασίας. Έτσι, που να μπορούν οι απόγονοί τους να βρίσκουν τις οικογενειακές τους ρίζες.

Το πρόγραμμα αυτό, που ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια, βασίζεται στη σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία, χωρίς την επεξεργασία των στοιχείων που συγκεντρώνονται. Πρότυπά του, δύο γιγαντιαία, ανάλογα προγράμματα του εξωτερικού: η ανασυγκρότηση των ανά τον κόσμο εβραϊκών οικογενειών που πραγματοποιεί το Μουσείο Εβραϊκής Διασποράς στο Τελ Αβίβ και η καταγραφή των ανά τον κόσμο Μορμόνων που κάνει η Γενεαλογική Εταιρεία της Γιούτας στις ΗΠΑ.

Το Πρόγραμμα Γενεαλογικών Δένδρων του ΙΜΕ καταγράφει κάθε οικογένεια που προέρχεται από τη Μικρά Ασία, του Πόντου περιλαμβανομένου. «Οι τεχνικές βάσεις του προγράμματος έχουν ήδη τεθεί και έχει αρχίσει η συλλογή και επεξεργασία των στοιχείων η οποία, βεβαίως, βρίσκεται στο αρχικό της στάδιο», λέει ο δρ. Κωνσταντίνος Ράπτης, υπεύθυνος του προγράμματος. «Μιλάμε για 1.200.000 πρόσφυγες, καταλαβαίνετε, λοιπόν, για ποιον όγκο υλικού πρόκειται».

Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί περίπου 2.000 οικογενειακά δέντρα, δηλαδή 15 με 20 χιλιάδες πρόσφυγες, που μαζί με τους απογόνους τους δίνουν ένα σύνολο περίπου 50.000 ατόμων. Αλλά, πως συλλέγονται οι πληροφορίες για τις οικογένειες;

Ο τρόπος είναι ένας και απλός; Το ΙΜΕ έχει εκδώσει ένα καλοσχεδιασμένο έντυπο, μια μεγάλη κάρτα στην ουσία, που διπλώνει στα έξι, στη μια όψη της οποίας υπάρχουν σε οριζόντιες και κάθετες στήλες τα "κουτάκια" όπου θα μπουν τα ονόματα και τα άλλα στοιχεία των μελών της οικογένειας, ενώ στην άλλη όψη αναγράφονται οδηγίες για τη συμπλήρωση αυτών των κουτιών. Η καταγραφή αρχίζει με τα ονόματα του Μικρασιάτη πρόσφυγα, του ή της συζύγου, των γονέων και των αδελφών τους και ακολουθούν από κάτω τα κουτιά για τα παιδιά, τα εγγόνια και δισέγγονά τους. Σε ένα τέτοιο έντυπο μπορούν να συμπεριληφθούν 150 άτομα, από πέντε γενιές.

Το έντυπο αυτό διατίθεται από το ΙΜΕ (τηλέφωνο 34.22.292) και συμπληρώνεται από κάποιο μέλος της οικογένειας -μερικές φορές με τη βοήθεια συνεργάτη του ΙΜΕ ή εθελοντή συνεργάτη, από συλλόγους και άλλες φορείς που ενδιαφέρονται να προωθήσουν την καταγραφή. Το ΙΜΕ έχει έρθει σε επαφή με συλλόγους Μικρασιατών και Ποντίων, ΚΑΠΗ, σχολεία, αλλά και συλλόγους αποδήμων, που πληροφορήθηκαν στο εξωτερικό -αρκετοί μέσα από το Διαδίκτυο- το πρόγραμμα αυτό και αντέδρασαν με τρόπους συγκινητικούς. Το έντυπο μπορεί να συμπληρωθεί και ηλεκτρονικά, μέσω Διαδικτύου.

Παράλληλα με το έντυπο, το ΙΜΕ συλλέγει και έγγραφα μικρασιατικής προέλευσης (γάμων, βαπτίσεων κλπ.) και φωτογραφικό υλικό, ενώ το Τμήμα Κινηματογραφικών Παραγωγών του καταγράφει σε βίντεο μαρτυρίες-συνεντεύξεις προσφύγων για τη ζωή τους πριν και μετά το διωγμό. Σύντομα θα δημιουργηθεί στο Πολιτιστικό Κέντρο του ΙΜΕ ειδικός χώρος όπου θα μπορεί κανείς να βλέπει το οικογενειακό του δέντρο, να βρίσκει συγγενείς ή και κλάδους ολόκληρους της οικογένειας με τους οποίους είχαν χαθεί κ.ο.κ.

Από την επεξεργασία των εντύπων και των στοιχείων που έχουν συλλεγεί μέχρι τώρα -για την οποία υπεύθυνοι είναι εκτός από τον Κ. Ράπτη, οι συνεργάτες του Φωτεινή Κουλουριώτη και Μιχάλης Βαρλάς- προκύπτουν μερικά γενικότερου ενδιαφέροντος συμπεράσματα, όπως:

Οι περισσότεροι πρόσφυγες προέρχονται από τα παράλια της Μικρασίας (Βιλαέτι Αϊδινίου), όπου και οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις ελληνικού πληθυσμού, και ακολουθούν: Πόντος, Βιθυνία, Καππαδοκία και Πισιδία (στα ενδότερα της Μικρασίας). Ειδικότερα, προέρχονται κυρίως από Σμύρνη, Βουρλά, Αϊβαλί, Ερυθραία, Μαγνησία, Σπάρτη Πισιδίας, Κίο, Αττάλεια, Καισάρεια, Αλάτσατα και Τραπεζούντα. Από τα μέχρι τώρα έντυπα, έχουν συνολικά καταγραφεί περίπου 250 πόλεις και χωριά απ' όπου ήρθαν πρόσφυγες. Πάντα βάσει των στοιχείων αυτών, προκύπτει ότι οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν παντού στην Ελλάδα, ιδίως όμως στις πόλεις Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη και Βόλο και στις περιοχές Μακεδονίας, Θράκης, Κρήτης, Εύβοιας και νησιών ανατολικού Αιγαίου.

Διαφαίνονται επίσης οι διαφορετικές συνθήκες υπό τις οποίες συνέβη ο ξεριζωμός. Αποδεκατισμένες ήρθαν οι περισσότερες οικογένειες από τα παράλια της Ιωνίας -μόνες γυναίκες και παιδιά είναι η συνηθισμένη και εύγλωττη εικόνα. Αντίθετα, σε πλήρη σύνθεση ήρθαν οι οικογένειες που κατοικούσαν στα ενδότερα (Προκόπι, Σινασός, Καισάρεια, Αδάνα, Ικόνιο), γιατί έφυγαν ειρηνικά κατά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923-24. Με πολλές απώλειες εμφανίζονται και οι οικογένειες από τον Πόντο, λόγω των διωγμών που υπέστησαν από το 1916.

Πολλοί Μικρασιάτες αναγκάστηκαν να εξελληνίσουν το επώνυμό τους, είτε αντικαθιστώντας την κατάληξη -όγλου με την αρχαιοελληνική -ίδης (Συμεώνολγου=Συμεωνίδης) είτε μεταφράζοντάς το στα ελληνικά (Ασλάνογλου=Λεοντιάδης).

«Με το πρόγραμμα αυτό», επισημαίνει ο κ. Ράπτης, «ανοίγονται τεράστιες δυνατότητες για την ανασύσταση όχι μόνο του γενεαλογικού δέντρου μιας οικογένειας, αλλά σειράς οικογενειών, ακόμη και οικισμών ή χωριών ολόκληρων. Δημουργούνται έτσι, βήμα-βήμα, Μεγαδένδρα, τα οποία μας οδηγούν σε συναρπαστικές συγγένειες και συνδέσεις που ουδέποτε είχαμε φανταστεί».

Το ζητούμενο είναι να προωθηθεί το ερωτηματολόγιο των γενεαλογικών δέντρων σε όσο το δυνατόν περισσότερες οικογένειες προσφυγικής καταγωγής. Και αυτό είναι στο χέρι των απογόνων. Το ΙΜΕ είναι εκεί και τους περιμένει. Όπως και η μνήμη, την οποία οφείλουμε να διαφυλάξουμε.