top
.

"Με τα μάτια στη γη": Ο νεολιθικός κόσμος


Η Νεολιθική περίοδος στο Αιγαίο αρχίζει περίπου στα τέλη της 7ης χιλιετίας (6500 π.Χ.) και τελειώνει στα 3200 π.Χ. Χωρίζεται σε πέντε φάσεις: την Ακεραμική (ή Αρχική), την Αρχαιότερη, τη Μέση, τη Νεότερη (προδιμηνιακές και διμηνιακές υποφάσεις) και την Τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική. Η Νεολιθική περίοδος έπεται της Μεσολιθικής και προηγείται της Πρώιμης εποχής του Χαλκού.

Η Νεολιθική περίοδος σηματοδοτεί την έναρξη του τροφοπαραγωγικού σταδίου, με κύρια χαρακτηριστικά τη μόνιμη εγκατάσταση και τη μεικτή γεωργοκτηνοτροφική οικονομία. Η εξάπλωση του νέου παραγωγικού σταδίου που βασιζόταν στην καλλιέργεια και την κτηνοτροφία ευνόησε από την αρχή τη μόνιμη εγκατάσταση σε πεδινές ή ακόμα και σε ορεινές περιοχές του Αιγαίου που είχαν άμεση πρόσβαση σε ποτάμια, πηγές ή ακτές. Οι περισσότεροι νεολιθικοί οικισμοί έχουν βρεθεί στη Θεσσαλία στη μορφή χαμηλών λόφων (μαγούλες). Οι λόφοι αυτοί είναι τεχνητοί, δημιουργήθηκαν δηλαδή από τη διαδοχική κατοίκηση του ίδιου χώρου για αρκετούς αιώνες.

Η νεολιθική κοινότητα συνιστά την ανώτερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης ανθρώπινων ομάδων. Κανένα στοιχείο δε μαρτυρεί κάποια πρόωρη πολιτειακή ή πολιτική οργάνωση που να ξεπερνά εκείνη της κοινότητας/οικισμού. Ωστόσο, το κύτταρο της κοινωνικής οργάνωσης εντός των ορίων της κοινότητας είναι η διευρυμένη οικογένεια και το νοικοκυριό της.

Η κοινωνία του είναι στη βάση της μία κοινωνία αυτοσυντήρησης, στοχεύει δηλαδή στην παραγωγή αξιών χρήσης και όχι ανταλλαγής. Έτσι, απουσιάζει η ιεράρχηση κοινωνικών ομάδων (τάξεων) βάσει του εισοδήματός τους, ενώ επικρατεί ο συγγενειακός τρόπος παραγωγής. Δεν υπάρχει η εξειδικευμένη παραγωγή με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα και η εργασία δεν αξιολογείται στη βάση της επένδυσης χρόνου και εργασίας όπως ισχύει στην εμπορευματική κοινωνία.

Ωστόσο, η απουσία ενός θεσμικού, πολιτικού πλαισίου μέσα από το οποίο καθορίζονται οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας στη νεολιθική κοινωνική πραγματικότητα δεν αποκλείει και την ύπαρξη εναλλακτικών πεδίων συγκρότησης δυναμικών σχέσεων μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και ατόμων μέσα στα όρια της κοινοτικής και συλλογικής ταυτότητας. Είναι δυνατόν δηλαδή μέσα στα όρια μιας παραδοσιακής κοινωνίας αυτοσυντήρησης να αναπτυχθεί κάποιο πλαίσιο συμπεριφοράς που να οδηγήσει σε διαπραγμάτευση του κύρους και του κοινωνικού γοήτρου ατόμων και κοινωνικών ομάδων.

Τέτοια πεδία καθορισμού κοινωνικών ρόλων στη νεολιθική κοινωνία (ενδοκοινοτικά) ήταν αυτά που επέτρεπαν τη συγκρότηση σχέσεων στη βάση του φύλου, της ηλικίας , της συγγένειας και της εργασίας.

Η συγκρότηση της κοινωνικής ταυτότητας του φύλου, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο δομούνταν οι σχέσεις και καθορίζονταν οι ρόλοι ανδρών και γυναικών στη νεολιθική κοινωνία, φαίνεται πως εξαρτιόταν από τη θέση των δύο φύλων -φυσική και συμβολική- στο σύστημα παραγωγής. Οι ρόλοι που καλούνταν να παίξουν τα δύο φύλα στο παραγωγικό σύστημα παρήγαν σχέσεις δύναμης που συχνά αναπαράγονταν ή αποσιωπούνταν στο συμβολικό επίπεδο. Αν και οι ενδείξεις για μία σαφή ιεράρχηση των φύλων είναι σχεδόν ανύπαρκτες, εικάζεται ότι οι βασικές επιδιώξεις της νεολιθικής κοινότητας, που συσπειρώνονται γύρω από το τρίπτυχο "επιτυχημένη σοδιά-αυτάρκεια-αναπαραγωγή", συμπυκνώνονται συμβολικά στη φύση της γυναίκας και στο ρόλο που καλείται να διαδραματίσει προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιβίωση της κοινότητας.

Αλλά και η ταυτότητα της εργασίας αποτελούσε ένα εξίσου δυναμικό ενδοκοινοτικό χώρο επίδειξης κοινωνικής δύναμης και γοήτρου. Είναι βέβαιο ότι η παραγωγή ορισμένων κατηγοριών κεραμικών σκευών, εργαλείων και κοσμημάτων που συναντώνται στους νεολιθικούς οικισμούς απαιτούσε την κατοχή ειδικής τεχνογνωσίας και ικανοτήτων που δύσκολα θα επιδείκνυαν όλοι. Η ενασχόληση με τομείς που απαιτούσαν ειδικές γνώσεις προσέδιδε πολλές φορές κύρος και δύναμη στον κάτοχό της, που προσπαθούσε συχνά να την κρατήσει μυστική προκειμένου να διασφαλίσει τη θέση του σε μία άλλου τύπου ιεραρχία, αυτή που βασίζεται στο γόητρο και την επίδειξη κοινωνικής δύναμης.

Σε διακοινοτικό επίπεδο και σε επίπεδο οικισμών, η διαπραγμάτευση της θέσης μιας κοινότητας αλλά και μεμονωμένων ατόμων και κοινωνικών ομάδων επιτυγχάνεται μέσα από τη συμμετοχή σε εκτεταμένα και τοπικά συστήματα ανταλλαγής. Τα δίκτυα ανταλλαγών ήταν πολλά και διέφεραν συχνά ως προς το πλαίσιο συγκρότησης, τα αντικείμενα που διακινούσαν, την κλίμακά τους αλλά και ως προς τις υποχρεώσεις και τα προνόμια που συνεπάγονταν. Συνιστούσαν όμως ένα κοινά αποδεκτό πεδίο συγκρότησης και ανασημασιοδότησης της ταυτότητας της κοινότητας και των ατόμων που συμμετείχαν αλλά και ένα θεσμικό για την εποχή πλαίσιο εξασφάλισης των όρων αναπαραγωγής της κοινωνικής ζωής. Μέσα από τέτοιου είδους επικοινωνία, τα νεολιθικά νοικοκυριά αλλά και η κοινότητα διαπραγματεύονταν το κύρος τους και τη θέση τους στον ευρύτερο για την εποχή κοινωνικό χώρο, εξασφαλίζοντας παράλληλα τις απαραίτητες συνθήκες επιβίωσης.