Η μετεμφυλιακή πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα σημάδευσε βαθιά, συχνά ανεξίτηλα, τις συνειδήσεις του πνευματικού κόσμου και αποτυπώθηκε ποικιλότροπα στα έργα τους. Στο χώρο της λογοτεχνίας συνυπήρχαν τρεις διαφορετικές γενιές, με την παλαιότερη (τη γενιά του '30, με εξέχοντες τους Μ. Καραγάτση, Γ. Θεοτοκά, Η. Βενέζη, Σ. Μυριβήλη κ.ά.) να ελέγχει την πνευματική ζωή του τόπου. Μερικοί από αυτούς, όπως ο Ο. Ελύτης με το Άξιον Εστί και ο Ν. Καζαντζάκης με τα πιο γνωστά σήμερα έργα του (Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται κ.ά.), συγκροτούν μεγάλες δημιουργίες, η απήχηση των οποίων αυξάνεται στο πέρασμα του χρόνου. Δημιουργοί όπως οι Α. Εμπειρίκος (ποιητής και πεζογράφος) και Ν. Εγγονόπουλος (ποιητής και ζωγράφος) συνέχισαν τη δική τους μοναχική πορεία, με τον υπερρεαλισμό να αποτελεί το θεμελιακό άξονα στην τέχνη τους.

Δίπλα στα σημαντικά λογοτεχνικά περιοδικά που συνέχισαν την πορεία τους (Νέα Εστία), ιδρύθηκαν νέα (όπως η Επιθεώρηση Τέχνης). Παράλληλα εκδόθηκε μία σειρά άλλων επαρχιακών (Κριτική στη Θεσ/νίκη κ.ά), που αναδείχθηκαν σε πόλους συσπείρωσης και παραγωγής πολιτιστικής δράσης στην περιφέρεια. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά, χωρίς να απαρνηθεί τις εκφραστικές κατακτήσεις των προηγουμένων, προώθησε την ανανέωση και συχνά αμφισβήτησε την αστική ιδεολογία των προκατόχων τους. Ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους έχουν οι Μ. Αναγνωστάκης, Ν. Καρούζος, Δ. Χατζής, Α. Κοτζιάς κ.ά.