Ένα από τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά της ελληνικής θρησκείας ήταν η παιδευτική της λειτουργία. Η μετάβαση των εφήβων από την παιδική στην ενήλικο ζωή διευκολυνόταν με μία σειρά τελετές μυήσεως, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων ήταν ο προσωρινός αποκλεισμός του μυούμενου από τον κόσμο της καθημερινότητας. Στη πρωτόγονη μορφή τους οι διαδικασίες αυτές περιελάμβαναν την εκπαίδευση των αγοριών στο κυνήγι και των κοριτσιών σε βασικές οικιακές εργασίες, όπως στο άλεσμα και την υφαντική. Στην Αρχαϊκή περίοδο είχαν ήδη διαμορφωθεί αρκετές περίπλοκες διαδικασίες μύησης. Ορισμένες είχαν απλώς το χαρακτήρα μίας τελετής, όπως τα Απατούρια στην Αθήνα. Άλλες πάλι απαιτούσαν μακροχρόνια υπηρεσία σε ναό ή σε κάποια ειδική ομάδα, με εντονότερο άλλοτε το θρησκευτικό και άλλοτε το κοινωνικό στοιχείο. Τέλος, κάποιες από τις τελετουργίες μύησης είχαν ήδη εξελιχτεί σε μυστηριακές λατρείες.

Οι σαφέστερες τελετουργίες μύησης είναι γνωστές από τη δωρική Ελλάδα, ιδίως από την περιοχή της Κρήτης, της Σπάρτης και της Θήβας. Αν και οι πηγές μας ανήκουν στην Κλασική περίοδο και δεν αναφέρονται ρητά στο θρησκευτικό στοιχείο, είναι σαφές ότι οι πρακτικές που περιγράφονται ήταν κυρίαρχες στην Αρχαϊκή περίοδο και στενά συνδεδεμένες με τις εορτές των θεών.

Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η Κρήτη, στην οποία οι άνδρες ήταν οργανωμένοι σε ομάδες και μετείχαν σε κοινά συσσίτια που διεξάγονταν στο ανδρείον. Η μύηση του εφήβου στον κόσμο των ανδρών περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, μία σκηνοθετημένη απαγωγή του νεαρού από έναν ενήλικο, καθώς και την προσποιητή καταδίωξη εκείνου από τους συγγενείς του αγοριού. Για το αγόρι, ωστόσο, η επιλογή και η απαγωγή αποτελούσαν τιμή. Στη συνέχεια ο άνδρας και ο έφηβος αποσύρονταν για δύο μήνες στην εξοχή και η μύηση περιελάμβανε κυνήγι, πολιτική και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Η θεσμοθετημένη ομοφυλοφιλία ήταν μάλλον σπάνια, ακόμα και μέσα στη δωρική παράδοση, παρότι οι μύθοι της αρπαγής του Γανυμήδη από το Δία και του Υακίνθου από το Ζέφυρο ήταν ήδη διαδεδομένοι και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Στην Κρήτη πάντως ο ρόλος της ήταν καθοριστικός για τη διατήρηση της συνοχής της κοινότητας. Όταν εραστής και ερωμένος επέστρεφαν από την εξοχή, ο πρώτος έπρεπε να δωρίσει στο δεύτερο μία πανοπλία, ένα βόδι και ένα κύπελλο κρασιού, παρέχοντάς του έτσι μία σχετική αυτοδυναμία. Οι ανύπαντροι νέοι στη συνέχεια ζούσαν σε ομάδες, που τις ονόμαζαν "αγέλες", και τις εγκατέλειπαν μόνο σε περίπτωση γάμου.

Το πέρασμα των αγοριών από την κοριτσίστικη ενδυμασία στη γυμνότητα κρύβει επίσης μία τελετή μυήσεώς τους. Τέτοια ήταν η περίπτωση των Εκδυσίων της Φαιστού και των Γυμνοπαιδιών της Σπάρτης. Το ίδιο μοτίβο συναντάμε στην ιστορία του Αχιλλέα στη Σκύρο και σε εκείνη της άφιξης του Θησέα στην Αθήνα. Στη Σπάρτη μέρος της μύησης αποτελούσε και η περίφημη κρυπτεία. Στη διάρκειά της επίλεκτοι νεαροί άντρες κρύβονταν και ζούσαν σαν κλέφτες για ένα χρόνο. Η πρακτική σημασία του συγκεκριμένου εγχειρήματος ήταν να βοηθούν τη σπαρτιατική εξουσία σκοτώνοντας, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί, είλωτες. Μία άλλη σκληρή τελετή μύησης περιελάμβανε το μαστίγωμα αγοριών στο βωμό της Άρτεμης Ορθίας. Το περιεχόμενό της είχε μάλλον ως στόχο να καθορίζει την ηλικιακή ιεραρχία, αλλά στα αυτοκρατορικά χρόνια κατέληξε να αποτελεί "τουριστικό αξιοθέατο".

Για τα κορίτσια η συνηθέστερη μορφή μύησης ήταν η παραμονή τους (αφιέρωση) για ένα μεγάλο διάστημα σε κάποιο ιερό, όπως σε αυτό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, όπου οι αφιερωμένες ονομάζονταν "άρκτοι". Στην Κέα πάλι οι κοπέλες που βρίσκονταν σε ηλικία γάμου περνούσαν την ημέρα τους στο ναό συναντώντας νεαρούς και το βράδυ έπρεπε να προλάβουν όλες τις δουλειές του σπιτιού.